Хөрмәтле туған тел уҡытыусылары! "Әҙәбиәт йылы" на арналған "Әҙәбиәт - әҙәп нигеҙе" йыйынтығына индерелгән иң яҡшы дәрес һәм дәрестән һуң эшмәкәрлек эшкәртмәләрен һеҙҙең иғтибарға тәҡдим итәбеҙ.
КҮҢЕЛДӘН-КҮҢЕЛГӘ, ЙӨРӘКТӘН-ЙӨРӘККӘ…
Әхмәтшина Г.Х.,
Благовар районының Иҫке Күсәрбай мәктәбе,
Сәхнәлә – Башҡортостан Республикаһының Мәғарифты үҫтереү институты етәкселәре, әҙиптәр. Залда – уҡытыусылар. Дәртле, күтәренке музыка яңғырай.
Алып барыусы. Һаумыһығыҙ, һүҙ ҡәҙерен белеүселәр, уның бәҫен арттырыусылар! Хәйерле көн, туған телгә мөхәббәт тәрбиәләүселәр! Бөгөн ошо ҙур залда хөрмәтле ҡәләм оҫталарыбыҙға уҡытыусылар менән осрашыу икеләтә ҡыуаныс килтерер, тип әйтһәм, һис хата булмаҫ, сөнки уларҙың күңелдәренә башлап ижад ойотҡоһо һалыусы, әлбиттә, туған тел уҡытыусыһы булған. Шиғырҙағыса,
Тел дәресе бирәм балаларға,
Әсәм йыры менән һуғарып,
Шиғриәттең илһам арғымағын
Сабый күңеленә туғарып.
Тел дәресе бирәм балаларға,
Милли рух – ул йәшәү асылы.
Халҡым ынйыларын тиҫбей-тиҫбей,
Камиллаша сабый аҡылы...
Әйҙәгеҙ, тәүге һүҙҙе Башҡортостан Республикаһының Мәғарифты үҫтереү институты ректоры, БР-ҙың атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре, сәйәсәт фәндәре кандидаты Рәмил Ғиниәт улы Мәжитовҡа бирәйек. Рәхим итегеҙ!
— Халҡыбыҙҙың һүҙ оҫталары - сәсәндәр элек-электән оло йыйындарҙа табындың түрендә булғандар. Үҙҙәренең ялҡынлы сығыштары менән һәр кемдең күңеленә үтеп керә белгәндәр, теге йәки был мәсьәләләрҙе хәл иткәндә сәсән һүҙе мөһим роль уйнаған. Бөгөн беҙҙең яҙыусыларыбыҙ ҙа ошо ролде башҡара. Йәмғиәттә барған төрлө хәл-ваҡиғаларҙы ҡағыҙға теркәп, дөрөҫ йүнәлештә халҡы күңеленә еткереүселәр ҙә улар бит. Бөгөн беҙҙә белемдәрен камиллаштырып йөрөгән тел һәм әҙәбиәт уҡытыусыларын яҙыусыларыбыҙ менән осраштырыу осраҡлы түгел. Әҙиптәребеҙҙең яҙғандарын бала күңеленә еткереүсе лә, китапҡа һөйөү тәрбиәләүсе лә уҡытыусы бит. Был осрашыу күңелдәрҙә матур хәтирәләр ҡалдырыр, “белем багажы”ғыҙ тағы ла тулыланыр, тип ышанаһы килә.
Алып барыусы. Ҡасандыр күңелдәрендә туған тел уҡытыусылары ҡабыҙған ижади усаҡтың йылыһын бөгөн хөрмәтле ҡунаҡтарыбыҙ күңелдән-күңелгә, йөрәктән-йөрәккә күсерә.
Хөрмәтле яҙыусылар! Һеҙ күпме ишектәрҙе асаһығыҙ, төрлө яҙмыштарҙы бәйләйһегеҙ, күпме ваҡиғаларға сәбәпсе булаһығыҙ... Ә һеҙҙең үҙегеҙҙе ни етәкләй икән? Йөрәгегеҙҙә ниндәй усаҡ утын йөрөтәһегеҙ, күңелдәргә ниндәй ут-ялҡындар, хис-тойғолар илтәһегеҙ?
Һүҙҙе Башҡортостандың халыҡ шағиры, Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты, Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре Ҡәҙим Әбделғәлим улы Аралбаевҡа бирәбеҙ. Һеҙ республикабыҙҙың күп һанлы китап уҡыусыларына һәм шиғриәт яратыусыларға әҫәрҙәрегеҙҙә заман проблемаларын күтәреүсе булараҡ та, халыҡтың азатлыҡ өсөн көрәшен, быуындар бәйләнешен дөрөҫ һүрәтләй белеүегеҙ менән дә яҡшы танышһығыҙ. Шағир булараҡ, бар булмышығыҙ беҙҙең барыбыҙға ла яҡшы таныш булған «Рух яҙыуы» поэмаһында ла асыҡ сағыла. Поэмалағы:
Ҡайҙа мәңгеләшкән башҡорт рухы,
Ниндәй һәйкәлдәргә уйылған?
Ниндәй храмдарға күтәрелгән?
Ҡайһы китаптарҙа яҙылған?... – тигән юлдар һәр кемдең күңеленә үтеп керә, уйланырға мәжбүр итә. Заман проблемаларын күтәргән поэманы ижад итергә нимә этәргес булды, Ҡәҙим Әбделғәлим улы? Һүҙ һеҙгә, рәхим итегеҙ!
— Поэманың яҙылыуына ла байтаҡ ваҡыт үтте. Ул мәлдәрҙә тел мәсьәләһе бик ҡатмарлы ине. Беҙ, шағирҙар, үҙ заманының сәсәндәре кеүек, халҡыбыҙҙы телде һаҡларға һәм яҡларға саҡырып, уларға шиғри һүҙ менән өндәшергә тейеш инек. Бөгөн башҡорт теле – дәүләт статусын алған тел, уны республикабыҙҙың бар милләт балалары ла өйрәнә. Был ҡыуаныслы хәл, әлбиттә. Ләкин хәл ителәһе проблемалар ҙа етерлек әле. Шуны онотмаҫҡа кәрәк: милләтен, тамырҙарын юғалтмаған кеше – рухлы, унда рух яҙыуы ныҡлы буласаҡ. Рух яҙыуы – ул халыҡтың күңеленә уйылған яҙыу. Бөгөн әҙип һүҙе китаптарыбыҙға яҙыла бара икән, милли китаптарыбыҙ бар икән, тимәк, халҡыбыҙҙың да киләсәге бар, һәм ул өмөтлө.
Алып барыусы. Хөрмәтле Ҡәҙим ағай! Беҙ һеҙҙең Сергей Чекмарев исемендәге әҙәби премияның лауреаты икәнлегегеҙҙе беләбеҙ. Мәскәү егете Сергей Чекмаревтың Башҡортостандағы тормошон, ижадын яҡтыртҡан хеҙмәттәре билдәлеме? III – IV кластар өсөн «Тере шишмәләр» дәреслегендә уның ижадына урын бирелгән, ваҡытлы матбуғатта һирәк-һаяҡ материалдар күренгеләй. Тәҡдимем дә бар: юғары кластарҙа ла Сергей Чекмаревтың ижады өйрәнелһен ине, сөнки уның өлгөһөндә уҡыусыларҙа рух ныҡлығы, һайлаған һөнәренә тоғролоҡ һаҡлау тойғолары тәрбиәләү бик отошло буласаҡ.
— Һеҙҙең менән тулыһынса килешәм. Сергей Чекмаревтың ижады, хеҙмәт юлы һис шикһеҙ өйрәнелергә тейеш. Үҙ эшен мөккибән китеп яратҡан, Башҡортостаныбыҙҙың тәбиғәтенә ғашиҡ булған Сергей Чекмаревҡа һоҡланмау мөмкин түгел.
Алып барыусы.
«Яҙам әле…
Нимә яҙам?
Кемдер шиғыр, тиер. Рәхмәт!
Кемдер, ундай шиғыр буламы ни, тиер.
Барыбер рәхмәт!
Нимә яҙам?
Йоҡоһоҙ төндәрҙә яфаланған күңелемде йыртып сыҡҡан уйҙарымды ҡағыҙға теркәйем. Шул ғына. Был минең күңелем йылъяҙмаһы. Юҡ, көн яҙмаһы, сәғәт яҙмаһы, минут яҙмаһы – мәл яҙмаһы. Яҙам әле…»
...Яҙ әле. Тәрән философик мәғәнәгә эйә булған шиғырҙарың, публицистик яҙмаларың халыҡҡа кәрәк. Инде нисәмә йыл рәттән башҡорт теле һәм әҙәбиәте буйынса үткәрелгән республика олимпиадаһында һәләтле балалар менән осрашып, улар менән фәһемле әңгәмә ойоштора алыуығыҙ ҙа, балаларыбыҙға үҙ фекерҙәрен әйтә һәм яҡлай белергә өйрәтеүегеҙ менән дә оло ихтирамға лайыҡ әҙип һеҙ. Һүҙҙе «Ватандаш» журналының баш мөхәррире, шағир Азамат Рәмил улы Юлдашбаевҡа бирәбеҙ. Элек яҙыусылар ауылдарға сығып, клуб тултырып халыҡ йыйып осрашыуҙар үткәрә ине. Араларында йырсы-бейеүселәр ҙә була. Белеүебеҙсә, Әнғәм Атнабаев һүҙҙәренә яҙылған «Еҙ ҡыңғырау моңдары» йыры Илеш ерендә үткәрелгән осрашыу ваҡытында тыуған. Хәҙер ундай осрашыуҙар юҡ кимәлендә, булһа ла, мәктәп күләмендә генә үткәрелә. Нисек уйлайһығыҙ, ошо эште ҡабаттан тергеҙеп булмаймы икән? Рәхим итегеҙ!
—Әлбитттә, була. Халыҡ, бигерәк тә, оло быуын кешеләре ярата әҙиптәр менән осрашыуҙарҙы, йәштәребеҙ ҙә ихлас. Салауат һәйкәле янында үткән, йәки интернет селтәре аша ойошторолған шиғри флешмобтар ошо турала һөйләй ҙә инде. Мәктәптәрҙә осрашыу мәлдәрендә шундай матур итеп шиғыр һөйләгән балаларҙы тыңлап күңел кинәнә. Гәзит-журналдарға яҙылыу ваҡытында башҡалабыҙҙың ҙур мәҙәниәт залдарында гөрләп үткән осрашыуҙар ҙа файҙаһыҙ үтмәй ине. Беҙгә нисек тә халыҡ менән, китап уҡыусылар менән бәйләнеште өҙмәҫкә, киреһенсә, йәнләндерергә кәрәк.
Алып барыусы.
Уҡытыусы!
Һеҙҙең тормош – беҙҙең өсөн маяҡ,
Шул маяҡҡа ҡарап атлайбыҙ.
Һеҙ булғанға беҙҙең юлыбыҙ яҡты,
Күпкә етһен ине яҡтығыҙ! – тип өндәшә Бабич рухлы шағирә, Дүртөйлө ҡыҙы Фәниә Ғәбиҙуллина. Нескә хисле, моңло күңелле ханым ижад кешеһе булараҡ киң ҡатлам уҡыусыларына яҡшы таныш. Фәниә Ғәбиҙуллина – Рәсәй Федерацияһының һәм Башҡортостан Республикаһының Яҙыусылар һәм Журналистар союздары ағзаһы, бер нисә шиғри һәм публицистик йыйынтыҡ авторы. Йыш ҡына тарихсы-тикшеренеүсе булараҡ та сығыш яһай, үткер ҡәләмле ҡыйыу журналист булараҡ та билдәле. Тирә-яғыбыҙҙағы хәл-ваҡиғалар, күркәм шәхестәр (Мостай Кәрим, Нәжиб Асанбаев, Фәриҙә Ҡудашева, Суфиян Поварисов һ.б.) тураһында яҙа, шулай уҡ ул тормоштағы күңелһеҙ күренештәрҙе лә ситтә ҡалдырмай. Шағирәнең күп кенә әҫәрҙәренә композиторҙар йыр ижад иткән. Һүҙ һеҙгә, хөрмәтле ҡунағыбыҙ. Рәхим итегеҙ!
—Мин ғүмерем буйы шиғриәткә һәм журналистикаға тоғро ҡалдым. Икеһен дә берҙәй яраттым. Арҙаҡлы шәхестәребеҙҙең тормош юлын һәм ижадтарын өйрәнеү күңелемә бер рәхәтлек бирә. Тәнҡит мәҡәләләремде уҡыған кешеләр ҡыйыулығым өсөн, тура һүҙем өсөн рәхмәт әйтеп китәләр. Күп кешеләргә яҙмаларым аша ярҙамым да тейҙе. Мин бының өсөн бала кеүек ихлас ҡыуанам. Тимәк, һүҙ ҡеүәте үҙенең көсөн юғалтмай.
Алып барыусы.
Башҡортостан – тыуған, үҫкән ерем,
Ғәзиз ерем минең, булмышым.
Мин бәхетле һиндә яҙылғанға
Ҡыуандырып торған яҙмышым, – тип яҙған Зөһрә Алтынбаеваны күңелендә тыуған еренә, туған халҡына сикһеҙ һөйөү йөрөткән шағирә тип нисек әйтмәйһең инде?! Бар ғүмерен журналистикаға бағышлаған, республикабыҙҙың төрлө гәзит-журналдарында уңышлы эшләгән ҡунағыбыҙ хаҡлы рәүештә «Башҡортостандың атҡаҙанған матбуғат хеҙмәткәре» исемен лайыҡлы йөрөтә.
Зөһрә ханым, белеүебеҙсә, һеҙ ҙә республикабыҙҙың бик күп композиторҙары менән ижади бәйләнештәһегеҙ. «Үкенес», «Һөйөүҙән кем туйған» тигән һәм халыҡ араһында киң таралған башҡа бик күп йырҙарҙың да авторы булараҡ беләбеҙ һеҙҙе. Шул уҡ ваҡытта «Иң матур йыр әле яҙылмаған», – тип тә әйтәһегеҙ. Һеҙҙең киләсәккә ижади пландарығыҙ ниндәй?
— Дөрөҫ. Күңелемдәге ижад ҡомары һүрелмәй. Киреһенсә, яңынан-яңы темаларға тотонаһы килә. Ниндәйҙер бер гүзәл әҫәр тыуҙырырға тейешмен мин. Күңелем талабы шулай. Ә ул ҡасан яҙылыр - белмәйем. Телевидение һәм радио аша яңғыраған йырҙарымды ишетһәм, ҡыуаныс кисерәм. Тимәк, яҙғандарым халҡыма барып етә. Был яҙыусы өсөн бик мөһим.
Алып барыусы.
Шаулы майҙан. Хис ташҡыны, уй ташҡыны.
Сәйер генә һорау бирмәк булып торам.
– Әй, һин, Дамир Шәрәфетдин, ҡайҙан киләң, ҡайҙа бараң?
Ни хөрмәткә бынау йыйын, оло байрам?
– Беҙҙең булмыш – йөрөү, – тине шағир уҙаман –
Майҙан йыйып, һүҙ әйтеүҙәр – үҙе байрам.
Бөгөн, тиһәң, ниңә шатлыҡ хаттин ашҡан?
Күрешергә һеҙҙең менән миңә яҙған, – тип ҡыуанып, ҡанатланып ултырған Дамир Шәрәфетдиновты тыңлар алдынан уның тураһында бер-нисә һүҙ ҙә әйтеп китәһе килә.
Бала сағынан уҡ күңелендә шиғри осҡондар йөрөтһә лә, тыуған еренә, тыуған яғының тәбиғәтенә сикһеҙ ғашиҡ булған, ҡоштар һәм хайуандар донъяһын яратҡан, ғөмүмән, ихата тулы мал-тыуарлы ауыл тормошон үҙ иткән йәш үҫмер ветеринар һөнәрен һайлай һәм уҡыуын ауыл хужалығы институтында дауам итә... Бөгөн ул яҙыусы, «Ағиҙел» журналының яуаплы секретары, һәләтле шағир, «Үләндәр» исемле йыйынтыҡ авторы. Әҫәрҙәрендә ҡыҙыл тема булып тәбиғәт һәм ауыл темаһы ҡала килә. Һүҙ Дамир Шәрәфетдиновҡа. Рәхим итегеҙ!
— Мин ауыл малайы. Белеүегеҙсә, Башҡортостаныбыҙҙың иң матур төбәктәренең береһе, бай тәбиғәтле Белорет яҡтарында тыуып үҫкәнмен. Мин шиғри йәнле тәбиғәт балаһы. Шуның өсөн дә әҫәрҙәремдә һеҙ атап киткән темалар ярылып ята.
Алып барыусы. Һеҙгә мәктәптә тел һәм әҙәбиәт уҡытырға тура килһә, төп иғтибарҙы нимәгә йүнәлтер инегеҙ?
— Әгәр ҙә шулай була ҡалһа, мин мәктәп программаһына шиғриәт дәресе керетер инем. Һәр дәресемде шиғыр уҡыу менән башлар инем. Әлбиттә, ул шиғырҙың тәрбиәүи әһәмиәте ҙур булыр ине.
Алып барыусы.
Дуҫтар һорай: «Хәлдәр нисек әле?» –
«Һәйбәт, – тимен, – һәйбәт әлегә».
Эстән генә рәхмәт әйтеп ҡуям
Кергән өсөн минең хәлемә.
Уҡытыусылар һорай һинән бөгөн:
«Хәлдәр нисек әле, Салауат?» –
«Һәйбәт, – тимен, – һәйбәт әлегә».
Йөрәгем дә әле бишек кеүек,
Яңы йырҙар унда бәүелә.
Ижадымда минең – яңы офоҡ,
Геройҙарым бөгөн – сәхнәлә.
Әҙәбиәтебеҙҙә ике жанрҙа ла берҙәй уңышлы эшләгән ҡәләм оҫталары Әнғәм Атнабаев, Назар Нәжми юлынан ышаныслы атлап килгән Салауат Әбүзәров ижады тураһында күп һөйләргә була. Башта шағир булараҡ үҙ уҡыусыһын тапҡан әҙип бөгөн драматург булараҡ та үҙ тамашасыһын тапты. «Хыялый», «Әсир» кеүек пьесалары сәхнә түренән төшмәй. «Хыялый»ҙы күрше Татарстан Республикаһының халҡы ла яратып ҡабул итте. Поэзия. Драматургия. Икеһе ике йүнәлеш. Драматургия күңелегеҙҙәге поэзияға урын ҡалдырамы? Улар икеһе лә һеҙҙең өсөн берҙәй үк яҡынмы?
— Әлбиттә, яҡын, ныҡ яҡын. Халҡым бөгөн мине шағир итеп тә, драматург итеп тә ҡабул итте, тип ышаныслы әйтә алам. Осраҡлы ғына кешеләр ҙә шиғырҙарым тураһында аныҡ фекерҙәрен әйтәләр. Бигерәк тә бала сағымдың һағышлы хәтирәләре менән бәйле булған ат тураһында яҙған шиғырҙарым оҡшай уларға. Тиҫтерҙәремдең күбеһе «беҙҙең “әсе” бала саҡты һүрәтләгәнһең” тиҙәр. Ә драматургияға килгәндә, ул поэзияны күңелемдән ҡыҫырыҡлап сығарманы, киреһенсә, улар икәүләшеп бик татыу ижади ғүмер кисерәләр. Поэзияла әйтеп бөтөрә алмағанымды, драматургияла асам. Сөнки уның мөмкинлектәре ҙурыраҡ.
Алып барыусы.
Күпме йырҙар әле йырланмаған,
Күпме юлдар әле алдымда.
Тыпырсынып, офоҡ артынан
Ниҙер эҙләй ярһыу атым да.
Их, сабырға болот яллы атта,
Оло юлдың саңын туҙҙырып,
Их, табырға алыҫ-алыҫтағы
Офоҡтарҙың яңы бер йырын, – тип ижад атында сая елгән, бихисап уй-хыялдар менән янып йәшәгән Тамара Юлдашеваны тыңлайыҡ.
Тамара ханым! Беҙ һеҙҙе «Аҡбуҙат» журналының баш мөхәррире булараҡ беләбеҙ. Һеҙҙең өсөн ниндәй ул балалар журналы донъяһы? Башҡорт балалар әҙәбиәтенең киләсәген нисек күҙ алдына килтерәһегеҙ? Рәхим итегеҙ!
– Балалар әҙәбиәте – ихлас, яҡты, мөғжизәле донъя ул. Унда матурлыҡ, батырлыҡ, яҡтылыҡ хөкөм итә. Башҡорт балалар әҙәбиәтенең киләсәген өмөтлө тип күҙаллайым, һәр өйҙә, һәр баланың ҡулында китап, милли баҫмаларыбыҙ булырына ышанам. Мәғлүмәт саралары саманан күп булған бөгөнгө осорҙа балаларыбыҙ ҡулына китап-журнал ала икән – балалар әҙәбиәтенең киләсәге бар, тип әйтә алабыҙ. Беҙҙең төп бурыс – сабыйҙар өсөн ижад итеү, туған телебеҙҙә һөйләшеү, уларҙа китапҡа, милли матбуғатҡа, халыҡ ижадына һөйөү тәрбиәләү.
Алып барыусы. Хөрмәтле әҙиптәребеҙ! Ҡыҫҡа ғына ваҡыт эсендә һеҙ үҙегеҙҙең ялҡынлы һүҙҙәрегеҙ менән күңелдән-күңелгә, йөрәктән-йөрәккә әҙәби усаҡ уты ҡабыҙҙығыҙ. Тамашасыларығыҙ – ябай уҡытыусылар. Күбеһе ауыл уҡытыусылары. Һеҙ ҙә ауылдарҙа тыуып, ҡалаларҙа йәшәп ятҡан яҙыусылар. Ауыл өйҙәре күпме яҙыусы ул-ҡыҙҙар үҫтереп, уларҙы ҡош балалары шикелле төрлө тарафтарға осороп ебәргән... Кеше яҙмышы – үҙе бер роман икән, ил яҙмышы – эпопея. Уларҙы аҡ ҡағыҙға күсереүсе яҙыусы – үҙе бер тарих.
Әсә һөтөнән, усаҡ ҡуҙынан һеҙҙең йөрәккә күскән ижади утта йылыныусылар күптер. Туң күңелдәрҙе иретәһе, өшөгәндәрҙе йылытаһы ла бар бит, өйөгөҙҙә лә, йөрәгегеҙҙә лә ижад утығыҙҙы һүндермәгеҙ, яҙыусыларыбыҙ! Ҡулығыҙҙан ҡәләмегеҙ төшмәһен, ижад ҡомарығыҙ кәмемәһен. Яңынан осрашҡанға тиклем! Һау булығыҙ!
R S. Кисәлә яҙыусыларыбыҙҙың әҫәрҙәре улар башҡарыуында яңғыраны, улар һәр кемдең күңеленә үтеп керҙе.